Jirnsum – doarp oan de rivier

Jirnsum is op grote afstand herkenbaar door de grootste FM-zender in Nederland. Het dorp ligt aan de rivier de Boarne. De ligging aan het water is belangrijk voor het dorp, zowel voor de werkgelegenheid als voor de recreatie en kan belangrijk zijn voor de toekomstige ontwikkelingen in Jirnsum.

Om een duidelijk beeld van Jirnsum  – oorspronkelijk een lintdorp aan de rivier de Boarn  –  te laten zien, nemen we eerst een duik in het verleden, want… zonder verleden geen heden.

Het ontstaan van Jirnsum; Van Earnum via Yrnzom naar Jirnsum

Jirnsum is een oud dorp, gelegen aan de rivier de Boarne en door de Jirnsumer Syl verbonden met het aloude riviertje de Moezel, dat in de vroege middeleeuwen een open verbinding had met de Middelzee. Dat het dorp in de 7e of 8e eeuw is ontstaan kunnen we opmaken op de uitgang um (= heem). De naam moet zijn gevormd uit zoiets als het grondbezit van bewoner Earn, het heem van Earn = Earnum. De mogelijk eerste keer dat Jirnsum schriftelijk genoemd wordt is in het jaar 1399, als graaf Albrecht van Holland hulp in Fryslân zoekt, om ook aldaar voet aan de grond te krijgen. In zijn brief hierover: “Yrnzom ende Aelsom, gelegen in Oistvriesland”.

Later, in 1476 komen we tegen de naam Yrnesum en Yrnsum; veel later wordt het Irnsum, tot aan de invoering van de officiële friese plaatsnamen bij raadsbesluit van de gemeente Boarnsterhim in februari 1989. Dan wordt Irnsum officieel Jirnsum. De huidige benaming van ons dorp aan de Boarn bestaat dus nog maar 13 jaar. De rivier is bij het ontstaan en de ontwikkeling van Jirnsum door de eeuwen heen van essentieel belang geweest.

De eerste bewoners van Jirnsum woonden op een terp. De Jirnsumer terp was hoog en uitgestrekt. In het begin van de vorige eeuw is de terp afgegraven, net als de meeste terpen in Fryslân. Ons herinnert slechts de straatnaam De Terp en een restant van de vroegere vluchtheuvel, dat we vinden op het kerkhof aan de Kerkebuurt. Op deze plek ontstond oorspronkelijk het dorp Jirnsum; een kerk, een schooltje met schoolhuis, boerderijen en een aantal woonhuizen. Bodemvondsten uit de eerste terpenperiode wijzen op een hoge ouderdom en vroege bewoning. Bij afgraving van de terp is het eerste been, met gaten doorboord, gevonden. In eerste instantie wisten de geleerden er geen raad mee, doch gebleken is dat het een schaats moest zijn, zoals die door de oude Friezen in gebruik waren. Later zijn er ook elders vele van deze voorlopers van schaatsen gevonden. Het Jirnsumer exemplaar is in het bezit van het Fries Museum.

Zoals gezegd, stond de Boarn in vroeger tijden via de Moezel in verbinding met de Middelzee, waardoor men geconfronteerd werd met hoge waterstanden. Er van uitgaande dat omstreeks het jaar 1000 de meeste zeedijken werden aangelegd, dan mogen we aannemen dat de van oorsprong waterkerende dijken aan weerskanten van de Boarn, t.w. de Leppedyk en de Himdyk(= oude Rijksweg) ook in de tijd zijn aangelegd.

Aan de Boarnoever hebben zich in de periode tussen 1435 en 1580 roerige tijden afgespeeld. Plm. 1 km. ten zuidoosten van Jirnsum was aldaar in het (zelfstandige) dorpje Aalzum het franciscanerklooster Aalzum gevestigd. In de tijd van de Schieringers en de Vetkopers kwam het vaak tot een bloedig treffen. Er is rondom dit klooster heel wat afgevochten en gemoord.

Even vóór 1800 werd van Jirnsum geschreven dat het een nederige buurt heeft aan het vaarwater voor grote schepen, terwijl de Kerkebuurt niet groot is. Het oude dorp aan de Kerkebuurt verlegde zich langzamerhand naar het strategisch belangrijke vaarwater de Boarn. De oude NH kerk (vóór de reformatie in 1580 een RK kerk) werd in 1880 afgebroken. Al sedert 1877 was de nieuwe kerk aan de Rijksweg in gebruik, tegelijkertijd gebouwd met nieuwe school (thans dorpshuis) en schoolhuis. Langs de Boarn breidde de bebouwing zich uit met onderkomens voor behoorlijk wat neringdoenden en bedrijven, zoals een boterfabriek, steenhouwerij, koffiebranderij, tabakskerverij, smederijen, naaiatelier, manufacturenzaken, aannemers, schilders (van o.a. rijtuigen en automobielen), hoedenwinkel, boekhandel en andere handeltjes, en op de plaats van camping Molehiem het bedrijf van de famailie Nijdam met hun olie- en houtzaagmolen. En niet te vergeten, een groot aantal bakkers, slagers en kruideniers en uiteraard herbergen en café’s. Zelfs een veerhuis, als aanlegplaats voor veerboten (het momenteel leegstaande huis van Palma) als aanleg- en losplaats voor veer- en vrachtboten. De Boarn was destijds een druk bevaren waterweg voor het vrachtverkeer Amsterdam-Groningen.

De Boarn heeft dus in vroeger tijden een geheel ander belang gediend dan heden ten dage. Het heeft plaats gemaakt voor toeristisch gebonden bedrijven als jachthavens, botenverhuurbedrijven, camping en jachtbouw. De meeste handel en nijverheid is uit het dorp verdwenen en heeft zich geconcentreerd op het industrieterrein It String en aan de Industrieweg. Ook bij bedrijven als de snoepfabriek en een schilders- en autoschadebedrijf verdienen heel wat Jirnsumers hun dagelijks brood.

Hoewel de Boarn dus door de eeuwen heen een belangrijke levensader voor Jirnsum is (geweest), heeft het dorp uiteraard meer te bieden, al heeft het een problematisch verkeersverleden door de onveilige, nauwe buurt, de protestakties hiertegen en het hete hangijzer van de rondweg. Of Jirnsum het mooiste lintdorp van de provincie is geworden is moeilijk te beoordelen, maar na de dorpsvernieuwing heeft het oude hart van Jirnsum een ware metamorfose ondergaan en is het aan de Rijksweg en de Boarn prettig wonen.
Na de aanleg van de rondweg “Terprâne” werd de grond tussen het sportcomplex en de rondweg bestemd voor woningbouw en aansluitend op de bestaande nieuwbouw verrees een woonwijk waar het eveneens goed wonen is.

Bij deze geschiedkundige opsomming realiseren we ons hoeveel banden het heden heeft met het verleden. We vinden terug, de Molestrjitte, Molehiem, De Terp, Himdyk, Leppedyk. Maar er zijn er zoveel meer. Er valt nog heel wat te vertellen, over b.v. De Nijdam-molen, het klooster in Aalzum, het naaiatelier van De Zee, over Sjouke de Zee, over de herkomst van de naam Douwemastrjitte, Gravinnewei, IIsbaanstrjitte  en de opmerkelijke benaming Fonterbuorren. We hopen daar in de toekomst eens wat uitgebreider op in te gaan.

De redactie.

Bronnen:
Fan terp nei Terprâne;
Encyclopedie van Friesland;
Van veerpont naar aquaduct;
Historische wandelingen door Friesland.